IBA-behandeling: een beter antwoord voor dwangstoornissen?

In de zomer van 2017 kreeg Henny Visser, onderzoeker en behandelaar bij GGz Centraal Marina de Wolf, onderdeel van het nieuwe centrum voor psychotherapie in Ermelo, te horen dat haar aanvraag voor een onderzoeksubsidie bij ZonMw was goedgekeurd.

De subsidie die werd toegekend aan het project ‘Towards personalized care and reduction of chronicity in patients with Obsessive Compulsive Disorder (OCD)’ bedraagt 4 ton.

ZonMw vindt het een zeer relevant project omdat het zich richt op een nieuwe behandeling voor patiënten met een therapieresistente Obsessieve Compulsieve Stoornis. Een mooie aanleiding voor ons om in gesprek te gaan met Henny Visser om meer te weten te komen over hoe we inhoud gaan geven aan dit project.

Waarom heb je een aanvraag gedaan voor deze subsidie?
‘Dwang is een ernstige ziekte die vaak chronisch verloopt en met veel leed gepaard gaat. Niet alleen voor de patiënten die lijden aan een dwangstoornis, maar ook voor hun omgeving. De dwangstoornis staat bijvoorbeeld niet voor niets in de top 10 van de wereldlijst van meest belemmerende aandoeningen.
Er zijn uiteraard wel behandelingen voor mensen met dwangstoornissen, maar we weten ook dat ongeveer 50% niet of niet genoeg opknapt van het huidige totale behandelaanbod, dat meestal bestaat uit cognitieve gedragstherapie (CGT) en farmacotherapie (medicatie).
Daarbij moet wel gezegd worden dat het perspectief van patiënten met een dwangstoornis sinds de jaren 60 van de vorige eeuw (toen CGT en anti-depressiva opkwamen) danig verbeterd is. Vóór die tijd knapte eigenlijk nauwelijks iemand met een dwangstoornis op van behandeling.
Dat neemt niet weg dat nu bijna de helft van de mensen die CGT en farmacotherapie aangeboden krijgt niet genoeg opknapt. Die 50% wacht dus eigenlijk nog steeds op een beter antwoord! Daar willen we heel graag wat aan doen en dat kan met die prachtige subsidie.’

Hoe kun je die 50% die nu geen baat lijkt te hebben bij behandeling dan gaan helpen?
‘In een van mijn vorige studies hebben we ontdekt dat een nieuwere behandelmethode ook effectief lijkt te zijn, namelijk IBA. Deze afkorting staat voor ‘Inference Based Approach’.
Uitgangspunt van het IBA-model is dat iemand met dwangklachten een bepaalde toestand vreest zonder dat daar aanleiding toe is in de waarneembare realiteit. Of zelfs terwijl de waarneembare realiteit het tegendeel van de gevreesde toestand bewijst. Laat ik uitleggen aan de hand van een voorbeeld wat ik bedoel.

Iemand met een dwangstoornis kan bijvoorbeeld enorm bang zijn dat het gas nog aanstaat zonder dat hij dat in de gaten heeft. Niet naar aanleiding van een raar luchtje of geluid, maar gewoon omdat hij het huis gaat verlaten. Zo iemand kan dan vele malen achtereen alle knoppen van het fornuis ferm in de uitstand duwen, met zijn oor steeds opnieuw een minuut boven elke pit hangen, zonder met de ogen te knipperen lang naar alle pitten kijken, langdurig de lucht bij het fornuis opsnuiven, al die tijd niets bijzonders zien, horen en ruiken en dan toch denken: ‘misschien staat het gas nog aan’. Het kan dan erg lang duren voordat iemand het huis kan verlaten voor een boodschapje of om kinderen uit school te halen. Het wordt soms zelfs zo erg dat iemand de deur helemaal niet meer uitgaat. De patiënt vreest namelijk dat – als het gas nog aan staat – er brand kan ontstaan waarvoor hij verantwoordelijk is en dat het huis afbrandt. En stel je voor dat dat van de buren ook afbrandt en er doden vallen… dan heeft hij dat op zijn geweten.
Met CGT leren patiënten inzien dat hun angst op de korte termijn afneemt als ze iets controleren of een andere dwanghandeling doen, maar er op de lange termijn juist door toeneemt. Ze krijgen uitleg en oefeningen om met hun dwanghandelingen te stoppen. Ze worden uitgedaagd en geholpen om juist te gaan doen wat ze niet durven.

Dit werkt. Maar niet bij iedereen, en ‘moeten doen wat je niet durft’ is de reden waarom een deel van de mensen met een dwangstoornis CGT weigert of er vroegtijdig mee stopt. Het is moeilijk en eng. Je hebt erg veel doorzettingsvermogen nodig. Ze worden uitgedaagd dingen te doen die in hun ogen levensgevaarlijk zijn.

Bij de IBA-methode gaat het om realiteitstoetsing. Bij deze methode hoef je niets te doen wat je niet durft. Patiënten voeren hun dwanghandelingen uit zolang ze denken dat dat nodig is. Dus wij denken dat het voor de mensen minder zwaar is om te volgen én vol te houden. Dat gaan we ook meten.
Bij de IBA-methode laten we mensen in een cursusachtig model ontdekken hoe dwang het in hun hoofd voor elkaar krijgt dat iets echt lijkt. Ze merken dan dat ze veel fantaseren over of denken aan de manier waarop een gevaarlijke toestand kan ontstaan en dat ze allerlei zaken die in theorie kunnen maar hier en nu niet aan de orde zijn, toepassen op de situatie van dat moment. De patiënt leert verder om zich in situaties waarover hij een obsessie heeft op zintuiglijke informatie te baseren. Dus zoals hij dat ook doet in situaties waarover hij geen obsessie heeft. Bijvoorbeeld iemand die obsessieve gedachten heeft over het gas (zoals hierboven beschreven), bedenkt hoe gemakkelijk hij vaststelt dat de knoop in een verjaardagsballon goed dicht zit (hij hoort geen gesis), of dat een wierookstokje nog niet is aangestoken (hij ruikt geen apart luchtje). Met die zelfde oren en neus kan hij ook vaststellen dat het gas uit is.
Altijd worden uiteindelijk de vragen gesteld: ‘is er iets hier en nu wat het rechtvaardigt om te controleren (of een andere dwanghandeling te doen)? Wat hebben mijn zintuigen mij te zeggen? Wat heeft het dwangverhaal in mijn hoofd mij te vertellen?’ Waar wil ik me op baseren?
Ze leren zich dus eigenlijk te verweren tegen het opslokkende fantasieverhaal en in contact te blijven met de realiteit. Ze leren kijken naar wat er hier en nu aan de hand is. Pas als dat echt lukt en ze ervaren dat alles hier en nu in orde is laten ze hun dwanghandelingen achterwege.’